عفو و گذشت‏

عفو و گذشت در جایى است که انسان از پدر و مادر، از زن و فرزند، از اقربا و خویشان و از دوست و آشنا و از مردم، آزارى واذیتى ببیند که آن آزار و اذیت معلول بى‏خبرى، غفلت، جهل، حسد، کم ظرفیّتى و اشتباه و خطاى آزارکننده باشد، در تمام این موارد خداوند مهربان و انبیاى الهى و ائمه طاهرین علیهم السلام و عرفاى شامخ و اولیاى کامل، دستور گذشت و عفو مى‏دهند و پس از عفو دستور به احسان و نیکى درباره آزار دهنده صادر مى‏کنند.

اما اگر انسان در میدان جنگ با کفار و مشرکان روبرو شد، کفار و مشرکانى که به مملکت اسلام و ملّت قرآن هجوم آورده‏اند، جاى عفو و گذشت نیست، بلکه جاى جنگ و جهاد و زمینه نابود کردن دشمن و از بین بردن اعداى دین است، مگر این که دشمن به طور واقع از نقشه شومش برگردد و به خواسته‏هاى مردم مؤمن گردن نهد و خسارات وارده را جبران نماید و از مردم مسلمان طلب صلح کرده و از کردارش به طور مسلّم پشیمان شده باشد و یا در ضمن جنگ، با اسلام عزیز آشنا شده و بخواهد به نحو حقیقت به آغوش اسلام آید، در این مرحله جاى صلح و عفو و گذشت و بردبارى است.

قرآن مجید مى‏فرماید:

نیکوترین رنگ در بزم وجود رنگ خداست و منظور قرآن از این رنگ صفات حضرت حق است و عفو و گذشت از خطاکار و اشتباه کننده در حالى که خطاکار به اشتباهش پى برده و پشیمان شده از اوصاف حضرت اوست.

[صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُونَ‏] «1».

[به یهود و نصارى بگویید:] رنگ خدا را [که اسلام است، انتخاب کنید] و چه کسى رنگش نیکوتر از رنگ خداست؟ و ما فقط پرستش کنندگان اوییم.

عفو کلید گشایش و زمینه فرج و راه حلّ مشکلات و جذب کننده افراد و پشیمان کننده خطاکار و عامل دوستى و محبت بین آزار کشیده و آزار دهنده است.

غضب و خشم شرّ است و عفو و گذشت نیکى و خیر، غضب از اوصاف ابلیس و عفو از صفات حضرت بارى تعالى است.

در برابر آزار و خطاى هم نوعان و مردم مؤمن و مسلمان و اقوام و اقربا، مسئله گذشت و عفو و حلم و بردبارى و صبر و حوصله را به تمرین بگذارید، تا به تدریج به این حسنه الهیه آراسته شده و وجودتان تبدیل به منبع خیر و ظرف کرامت گردد.

عفو در معارف الهى به عنوان عبادت شناخته شده و ثواب‏هاى مهمّى بر صاحب عفو مترتّب است.

گذشت، طرف مقابل را از انسان شرمنده مى‏کند و او را در سنگر انفعال مى‏برد و چه بسا که حلم و صبر و عفو و گذشت انسان، چراغ پر فروغ هدایت براى دیگران مى‏گردد.

به هنگام آزار دیدن از مردم و هجوم طوفان غضب و خشم که مى‏خواهد انسان را از مدار حق و حقیقت جدا کند، به یاد خدا افتید و به جناب حق پناه ببرید و به لطف و مرحمت او تکیه بزنید و به خصوص به یاد این حقیقت بیفتید که در این دوره عمر از چه گناهان زیاد و بزرگى که شما مرتکب شدید او درگذشت و عفو کرد و شما را بخشید، پس به شکرانه عفو او از شما، از مردم بگذرید و از خطا و آزارشان چشم بپوشید و از آنان گذشت کنید و براى ایشان از حضرت حق جلّ و علا طلب مغفرت نمایید و اگر لازم باشد به آنان نیکى و احسان کنید تا با خداى مهربان هم‏سو گشته و هم اخلاق جناب او گردید و قلب و روحتان هم‏رنگ آن حضرت شود.

 

عفو در قرآن مجید

قرآن مجید در دو جهت در مسئله عفو سخن دارد، در یک جهت خبر از عفو الهى نسبت به خطاکاران توبه کار مى‏دهد و در جهت دیگر از مردم مى‏خواهد نسبت به یکدیگر اهل گذشت و عفو باشند تا در این زمینه با حضرت حق هماهنگ شوند.

 

چعفو خداوند از بندگان‏

[وَ إِذْ واعَدْنا مُوسى‏ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ* ثُمَّ عَفَوْنا عَنْکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ‏] «2».

و [یاد کنید] زمانى که [براى نازل کردن تورات‏] چهل شب با موسى وعده‏ گذاشتیم، سپس شما بعد از [غایب شدن‏] او گوساله را معبود خود گرفتید، در حالى که [به سبب این کار بسیار زشت‏] ستمکار بودید.* سپس بعد از آن [کار زشت‏] از [گناه‏] شما درگذشتیم، تا سپاس‏گزارى کنید.

عنایت کنید که خداوند مهربان از چنان گناه سنگینى از گناهکاران بنى اسرائیل، پس از تنبّه و بیدارى و توبه از زشتى عمل گذشت کرد و آنان را بخشید، بر ما بندگان لازم و فرض است که از حضرت دوست متابعت کرده و از خطاى برادران و آشنایان و هر کس به ما آزار دهد به خاطر خدا گذشت کنیم و طرف خود را ببخشیم.

[وَ لَقَدْ صَدَقَکُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّى إِذا فَشِلْتُمْ وَ تَنازَعْتُمْ فِی الْأَمْرِ وَ عَصَیْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما أَراکُمْ ما تُحِبُّونَ مِنْکُمْ مَنْ یُرِیدُ الدُّنْیا وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرِیدُ الْآخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَکُمْ عَنْهُمْ لِیَبْتَلِیَکُمْ وَ لَقَدْ عَفا عَنْکُمْ وَ اللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ‏] «3».

و یقیناً خدا وعده‏اش را [در جنگ احد] براى شما تحقّق داد، آن گاه که دشمنان را به فرمان او تا مرز ریشه‏کن شدنشان مى‏کشتید، تا زمانى که سست شدید و در کارِ [جنگ و غنیمت و حفظ سنگرى که محل رخنه دشمن بود] به نزاع و ستیز برخاستید، و پس از آن که [در شروع جنگ‏] آنچه را از پیروزى و غنیمت دوست داشتید، به شما نشان داد [از فرمان پیامبر در رابطه با حفظ سنگر] سر پیچى کردید، برخى از شما دنیا را مى‏خواست و برخى از شما خواهان آخرت بود، سپس براى آن که شما را امتحان کند از [پیروزى بر] آنان بازداشت و از شما درگذشت؛ و خدا بر مؤمنان داراى فضل است.

 [فَأُولئِکَ عَسَى اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ کانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً] «4».

پس اینانند که امید است خدا از آنان درگذرد؛ و خدا همواره گذشت کننده و بسیار آمرزنده است.

[إِنْ تُبْدُوا خَیْراً أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُوا عَنْ سُوءٍ فَإِنَّ اللَّهَ کانَ عَفُوًّا قَدِیراً] «5».

اگر کار خیرى را آشکار کنید، یا آن راپنهان دارید، یا از بدىِ [دیگران‏] گذشت کنید، [کارى مورد پسند خدا انجام داده‏اید]؛ یقیناً خدا [با قدرت داشتن بر انتقام‏] همواره گذشت کننده و تواناست.

[وَ هُوَ الَّذِی یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَعْفُوا عَنِ السَّیِّئاتِ وَ یَعْلَمُ ما تَفْعَلُونَ‏] «6».

و اوست که توبه را از بندگانش مى‏پذیرد و از گناهان درمى‏گذرد و آنچه را انجام مى‏دهید، مى‏داند.

 

عفو بندگان از خطاکاران‏

آیات گذشته نمایشگر عفو و گذشت حضرت حق از عاصیان متجاوز و تبهکاران خود کامه بود که بر اثر بیدارى و توبه باعث جذب و عفو و گذشت خدا شدند و اما آیاتى که از بندگانش مى‏خواهد خطاکاران و آزاردهندگان نسبت به خود را که خطا و آزارشان معلول کم ظرفیتى و جهل و خشم است ببخشند و عفو کنند، عبارت است از:

 [وَ لا یَأْتَلِ أُولُوا الْفَضْلِ مِنْکُمْ وَ السَّعَةِ أَنْ یُؤْتُوا أُولِی الْقُرْبى‏ وَ الْمَساکِینَ وَ الْمُهاجِرِینَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لْیَعْفُوا وَ لْیَصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللَّهُ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ‏] «7».

و از میان شما کسانى که دارندگان ثروت و گشایش مالى هستند، نباید سوگند یاد کنند که از انفاق مال به خویشاوندان و تهى‏دستان و مهاجرانِ در راه خدا دریغ ورزند، و باید [بدى آنان را که براى شما مؤمنان توانگر سبب خوددارى از انفاق شده‏] عفو کنند و از مجازات درگذرند؛ آیا دوست نمى‏دارید خدا شما را بیامرزد؟ [اگر دوست دارید، پس شما هم دیگران را مورد عفو و گذشت قرار دهید]؛ و خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.

[فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ‏] «8».

[اى پیامبر!] پس به مهر و رحمتى از سوى خدا با آنان نرم خوى شدى، و اگر درشت خوى و سخت دل بودى از پیرامونت پراکنده مى‏شدند؛ بنابراین از آنان گذشت کن، و براى آنان آمرزش بخواه، و در کارها با آنان مشورت کن، و چون تصمیم گرفتى بر خدا توکل کن؛ زیرا خدا توکل کنندگان را دوست دارد.

[فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ‏] «9».

پس [تا نزول حکم جهاد] از آنان درگذر و [از مجازاتشان‏] روى گردان؛ زیرا خدا نیکوکاران را دوست دارد.

[خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلِینَ‏] «10».

عفو و گذشت را پیشه کن، و به کار پسندیده فرمان ده، و از نادانان روى بگردان.

 

 

 

 

 

 

 

 

پی نوشت ها:

 

______________________________

 

(1)- بقره (2): 138.

(2)- بقره (2): 51- 52.

(3)- آل عمران (3): 152.

(4)- نساء (4): 99.

(5)- نساء (4): 149.

(6)- شورى (42): 25.

(7)- نور (24): 22.

(8)- آل عمران (3): 159.

(9)- مائده (5): 13.

(10)- اعراف (7): 199.

 

منابع مقاله:

کتاب  : عرفان اسلامى جلد دهم

نوشته: حضرت استاد حسین انصاریان

www.sadegh90.blog.ir