امامت در قرآن و سنت

با توجه دلائل متقن، راه تعیین امام منحصر در «نص» است. به این ترتیب، امام را خدا تعیین نموده و پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ معرفی کرده است. البته پس از اثبات نخستین امام، امامان دیگر، هم با معرفی پیامبر تعیین می‎شوند، و هم با معرفی امام پیشین. اکنون باید ببینیم نصوص امامت کدامند؟

این نصوص دو دسته‎اند:

1. نصوص قرآنی و آیات امامت
2. نصوص روایی و احادیث امامت

 

ـ نصوص امامت در قرآن

آیه ولایت

«إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاهَ وَ هُمْ راکِعُونَ».[1]

ولی شما فقط خدا و رسول خدا و کسانی‎اند که ایمان آوردند و اقامه نماز کردند و در حال رکوع زکات دادند.

تفسیر آیه

1. کلمه «اِنَّمَا» بر تخصیص دلالت می‎کند. یعنی ولایت بر مسلمانان مخصوص خدا، و پیامبر خدا و مؤمنانی است که در آیه توصیف شده‎اند. زمخشری در این زمینه نگاشته است:

«وَ مَعْنَی اِنَّمَا وُجُوبُ اِخْتِصَاصِهِمْ بِالْمَولَاهِ».[2]

معنای «انما» این است که موالات مخصوص آنها (کسانی که در آیه ذکر شده‎اند) می‎باشد.

2. در مورد این که مقصود از ولایت چیست، دو دیدگاه وجود دارد. علمای اهل سنت آن را به معنای محبت و نصرت، و علمای شیعه آن را به معنای زعامت و رهبری دانسته‎اند.

3. دلیل قول شیعه این است که اولاً: ولایت به معنای محبت و نصرت به پیامبر و عده‎ای از مؤمنین اختصاص ندارد، بلکه امری عمومی است. یعنی همه مؤمنین باید دوستدار و یاور یکدیگر باشند، چنان‎که قرآن کریم می‎فرماید:

«وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ».[3]

ثانیاً: روایات بسیاری از طریق شیعه و اهل سنت وارد شده که آیه در شأن علی ـ علیه السلام ـ نازل شده است، آن‎گاه که فقیری وارد مسجد شد واز مردم کمک خواست، و کسی به او کمک نکرد، علی ـ علیه السلام ـ که در حال رکوع بود، با دست خود به او اشاره کرد و انگشتر خویش را به او داد، سپس آیه یاد شده، بر پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نازل شد.[4]

4. دلیل قول اهل سنت این است که این آیه بین آیاتی واقع شده است که مسلمانان را از ولایت اهل کتاب نهی کرده است. بنابراین، سیاق آیات قرینه است بر این که مقصود از ولایت در آیه مورد بحث نیز محبت و نصرت می‎باشد.

لیکن این استدلال صحیح نیست، زیرا قرینه سیاق دلیل ظنّی است نه قطعی، و دلیل ظنی در جایی قابل استناد است که دلیلی بر خلاف آن نباشد. در این‎جا نیز و آن چه در اثبات قول نخست گفته شد، با قرینه سیاق مخالف است، بنابراین، در این صورت نمی‎توان به آن استناد کرد.

پرسش: اگر آیه در شأن علی ـ علیه السلام ـ نازل شده است، چرا عبارت جمع «الذین آمنوا» به کار رفته است؟

پاسخ: به کار بردن لفظ جمع در مورد یک فرد به قصد تعظیم و تکریم و در کلام عرب و غیر آن رایج است.[5] نیز ممکن است حکمت آن تشویق مؤمنان به انفاق در راه خدا باشد، که حتی در حال نماز نیز از آن غفلت نکنند.[6]

پرسش: چگونه امام علی ـ علیه السلام ـ متوجه فقیر شد، با این‎که در حال خواندن نماز بود و آن حضرت در حال نماز جز به خدا به چیز دیگری توجه نمی‎کرد، چنان‎که نقل شده است، تیری به پایش رفته بود و او طاقت تحمل درد جراحی آن را نداشت، تا این که در حال نماز آن را از پای او بیرون آوردند؟!

پاسخ: توجه به فقیر و صدقه دادن به او کاری پسندیده و عبادت است، و خود نوعی توجه به خدا است. بنابراین، مایه عیب و نقص نخواهد بود. آن چه شایسته مقام اولیای الهی نیست، منصرف شدن از خدا به غیر خداوند است. و اصولاً ممکن است این کار به خواست خداوند انجام شده تا هم اهمیت انفاق نشان داده شود، و هم زمینه‎ای برای نزول آیه ولایت فراهم گردد.

 

آیه تبلیغ

«یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ».[7]

ای پیامبر آن چه از سوی پروردگارت بر تو نازل شده است را ابلاغ کن، اگر این کار را انجام ندهی، رسالت خدا را ابلاغ نکرده‎ای، و خدا تو را از خطر مردم حفظ می‎کند، به درستی که خدا کافران را هدایت نمی‎کند.

تفسیر آیه

مفاد این آیه شریفه آن است که دستوری از جانب خدا بر پیامبر نازل شده بود، و پیامبر از ابلاغ آن بیمناک بود، ولی خداوند با تأکید خاصی او را به ابلاغ آن فرمان داد و مطمئن ساخت که در این راه خطری متوجه او نخواهد بود. و این‎که این دستور به قدری اهمیت دارد که تبلیغ نکردن آن به منزله تبلیغ نکردن اصل رسالت است:

«وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ»

بدیهی است پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ هیچ گاه به خاطر ترس از جان خود در تبلیغ رسالت الهی کوتاهی نکرده است. بنابراین، ترس او از این جهت نبوده است، آنچه در این‎جا به نظر درست می‎آید این است که این دستور در برگیرنده حکمی بوده که ممکن بود به شأن و موقعیت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در اذهان عده‎ای از مسلمانان صدمه وارد کند، یعنی مشتمل بر حکمی بوده است که در ظاهر امر در برگیرنده نفع شخصی یا قومی برای آن حضرت بوده است.

این حکم به قرینه روایات بسیار که در شأن نزول آیه وارد شده است، همان ولایت و رهبری علی ـ علیه السلام ـ بوده است؛ زیرا در روایات شأن نزول آمده است که این آیه در جریان غدیرخم نازل شده است. از این‎رو، ابلاغ این حکم می‎توانست این ذهنیت را برای برخی از مسلمانان ایجاد کند که پیامبر نیز مانند فرمانروایان بشر است که بستگان خود را به عنوآن‎جانشین خویش تعیین می‎کنند، به ویژه آن‎که در میان مسلمانان عده زیادی افراد منافق وجود داشتند که از چنین فرصت‎هایی، بهترین بهره‎برداری را به نفع مقاصد خود می‎نمودند.

از سوی دیگر، وجود یک رهبر لایق و با کفایت برای حفظ اسلام بسیار مهم و تعیین کننده، و عدم وجود آن برای اسلام خطرساز است، از این‎رو، نفی ابلاغ رسالت به خاطر ابلاغ نکردن آن کاملاً استوار و حساب شده است.[8]

بنابراین، با توجه به قراین زیر به دست می‎آید که حکم مورد نظر در این آیه، همان ولایت و امامت علی ـ علیه السلام ـ است:

1. پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ از ابلاغ این حکم بیمناک بوده است، و ترس آن حضرت مربوط به مقام رسالت بوده است، نه خطر جانی و مانند آن.

2. علی ـ علیه السلام ـ پسر عمو و داماد پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ بود، و تعیین او به عنوان رهبر اسلامی پس از پیامبر می‎توانست این ذهنیت را ایجاد کند که مقام نبوت همانند مقام سلطنت و فرمانروایی معهود در میان بشر است.

3. در میان مسلمانان افراد منافقی بودند که از هر فرصتی برای رسیدن به مقاصد شوم خود استفاده می‎کردند.

4. نقش رهبری لایق در حفظ اسلام، دستآورد رسالت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ و بسیار تعیین کننده است. بنابراین، به جا است که عدم ابلاغ آن با عدم ابلاغ اصل رسالت یکسان دانسته شود.

5. روایات بسیاری وارد شده است که آیه در جریان غدیرخم و در رابطه با مسئله ولایت وامامت علی ـ علیه السلام ـ نازل گردیده است.[9]

 

آیه اکمال دین و یأس کافرین

«الْیَوْمَ یَئِسَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ دِینِکُمْ فَلاتَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً».[10]

امروز کافران از دین شما ناامید شدند پس از آنان نترسید بلکه از من بترسید، امروز دین شما را کامل و نعمت خود را بر شما تمام کردم و از اسلام به عنوان یک دین برای شما راضی شدم.

این آیه کریمه تصریح دارد بر این که در تاریخ اسلام و در عصر رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ روزی بوده که در آن واقعه‎ای رخ داده است که چند ویژگی داشته است:

1. کافران از این‎که بتوانند دین اسلام را از بین ببرند ناامید شدند.

2. در این صورت، مسلمانان نباید ازناحیه خطر کافران بر دین اسلام بیمناک باشند، بلکه باید از سنن و قوانین الهی بیمناک باشند، که چه بسا رعایت نکردن آن‎ها به دین آنان صدمه وارد نماید.

3. در آن روز دین، کامل گردید.

4. نعمت الهی بر مسلمانان به مرحله نهایی رسید.

5. دین اسلام با آن قانون و دستور ویژه، مورد رضایت خداوند قرار گرفت.

اکنون باید دید آن روز چه روزی بوده؟ و دستوری که در آن روز از جانب خدا بر پیامبر نازل گردیده و آن حضرت آن را به مسلمانان ابلاغ کرده چه بوده است که این همه آثار مهم را به دنبال داشته است؟

از مراجعه به قرآن کریم و تاریخ اسلام به دست می‎آید که کافران با ترفندهای مختلف با پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ مخالفت و مبارزه نمودند، ـ گاهی از راه تطمیع، گاهی با طرح نقشه کشتن ناگهانی پیامبر، و بالاخره از راه جنگهای مختلف ـ ولی نتیجه‎ای نگرفتند، و آخرین نقطه امید آن‎ها این بود که چون پیامبر فرزند پسر ندارد. بنابراین، پس از آن‎که وفات کرد کسی که مطابق سنتهای رایج بشری و نیز سنن جاهلیت بتواند جانشین او شود، وجود ندارد. در این صورت آنان خواهند توانست به اهداف خود دست یابند.

بنابراین، آن چه می‎توانست آنان را ناامید کند تعیین جانشینی لایق و باکفایت از جانب پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ بود، از این‎رو باید گفت: روز موردنظر در آیه شریفه، همان روز غدیرخم است که پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ ولایت و امامت علی ـ علیه السلام ـ را در میان جمع عظیمی از مسلمانان اعلان کرد، چنان‎که روایات فراوانی در مورد شأن نزول آیه در رابطه با جریان غدیرخم وارد شده است.

و از طرفی در آن تاریخ (ذیحجه سال دهم هجری) همه یا اکثریت برنامه‎های اسلامی در زمینه‎های عبادت و مسایل گوناگون زندگی فردی و اجتماعی بیان شده بود، و از نظر قانون‎گذاری نقصان و کاستی وجود نداشت، بلکه نقصان آن از نظر رهبری لایق و باکفایت بود که بتواند پس از پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ راه او را ادامه دهد، و قوانین اسلامی را به خوبی اجرا نماید. و این کاستی با نصب علی ـ علیه السلام ـ به امامت، جبران،‌ و دین تکمیل گردید، و بدیهی است که چنین دینی مورد رضایت خداوند می‎باشد. امامت علی ـ علیه السلام ـ اگر چه پیش از آن برای مسلمانان در مدینه و حوالی آن بیان شده بود، ولی در یک مراسم رسمی و در میان آن انبوه جمعیت از شهرهای مختلف دنیای اسلام اعلان نشده بود و بسیار بهتر بود که در میان چنین جمعیتی دوباره اعلان گردد.

اما این که چرا مسلمانان باید نسبت به دین خود از خدا بترسند، برای آن است که یکی از سنت‎های الهی این است که هر نعمتی را که به بندگان خود می‎دهد، در صورت کفران نعمت و ناسپاسی از آنان می‎گیرد، چنان‎که می‎فرماید:

«ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّراً نِعْمَهً أَنْعَمَها عَلی قَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ».[11]

بر این پایه، اکنون که خدا نعمت خود را از طریق ولایت بر مسلمانان تمام نموده است، به آنان هشدار می‎دهد که مبادا نسبت به این نعمت بزرگ ناسپاسی کنند؛ چرا که در آن صورت گرفتار عذاب سخت الهی خواهند شد، و از سعادت ابدی محروم خواهند گردید. چنان‎که می‎فرماید:

«وَ مَنْ یُبَدِّلْ نِعْمَهَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ».[12]

 

ـ نصوص امامت در سنت

در درس گذشته برخی از نصوص امامت در قرآن کریم را بررسی کردیم، در این درس به بررسی پاره‎ای از نصوص امامت در سنت می‎پردازیم.

 

حدیث غدیر

پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ در سال دهم هجرت، آهنگ سفر حج نمود و تصمیم خود را به مسلمانان مدینه و شهرهای دیگر اعلان کرد، ‌از این‎رو، جمعیت بسیاری عازم حج شدند. مورخان تعداد کسانی را که از مدینه، آن حضرت را به سوی مکه همراهی کردند، مختلف نقل کرده‎اند، کمترین عدد نود هزار نفر.[13]

پس از انجام مراسح حج، پیامبر با مسلمانان مکه را ترک گفتند و روز هجدهم ذیحجه به غدیرخم رسیدند، آن‎جا نقطه‎ای بود که راه مدینه از راه‎های شهرهای دیگر چون عراق و مصر جدا می‎شد. پیامبر دستور دارد تا کاروان زایران خانه خدا همان‎جا توقف کنند. وقتی همه جمع شدند، نماز ظهر را به جماعت به جای آوردند،‌ آن‎گاه پیامبر در میان جمعیت بر منبری که از جهاز شترها ساخته بود، ایستاد و خطبه‎ای را ایراد کرد،‌آن‎گاه فرمود: آیا صدای مرا می‎شنوید. گفتند: آری.

پیامبر فرمود: من پیشاپیش شما در کنار حوض (کوثر در قیامت) قرار خواهم گرفت، و شما بر من وارد خواهید شد، پس بیاندیشید که پس از من با ثقلین چگونه رفتار خواهید کرد؟

در این هنگام از میان جمعیت ندایی برخاست که «ثقلین» چیستند؟ پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ پاسخ داد: یکی، ثقل بزرگتر یعنی قرآن است؛ و دیگری ثقل، کوچکتر یعنی عترت و خاندان من می‎باشند. خداوند به من خبر داده است که آن دو از یکدیگر جدا نخواهند شد، تا در کنار حوض نزد من آیند، پس بر آنان پیشی نگیرید و از آنان فاصله نگیرید که هلاک خواهید شد.

آن‎گاه دست علی ـ علیه السلام ـ را گرفت و به اندازه‎ای بالا برد که زیر بغل هر دو نمایان شد، و همه حاضران او را شناختند، پس گفت‌: ای مردم، چه کسی بر مؤمنین از خود آنان سزاوارتر است؟ گفتند: خدا و پیامبرش داناترند.

پیامبر فرمود: خدا، مولای من و من مولای مؤمنین هستم و بر آنان از خودشان سزاوارترم. سپس سه یا چهار بار این جمله را تکرار نمود:

«مَنْ کُنْتُ مَولَاهُ فَعَلِیٌّ مُوْلاهُ»
هر کس من مولای او هستم، علی ـ علیه السلام ـ مولای او است.

آن‎گاه در حق او و دوستان و یاران او دعا کرد، و هنوز جمعیت متفرق نشده بود که جبرئیل بر پیامبر نازل شد و آیه «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ...» را بر او تلاوت کرد، و پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ بر این نعمت بزرگ الهی تکبیر گفت، و مؤمنین پیشاپیشِ همه ابوبکر و عمر،‌ منصب ولایت را به علی ـ علیه السلام ـ تبریک گفتند.

سند و مفاد حدیث

حدیث غدیر از احادیث متواتر است و پیش از صد نفر از بزرگان صحابه آن را روایت کرده‎اند، و از نظر سند تردیدی در آن نیست، آن چه مورد اختلاف شیعه و اهل سنت است، معنای ولایت در حدیث است:

1. اهل سنت آن را به ولایت نصرت و محبت تفسیر کرده‎اند.[14]

2. شیعه آن را ولایت زعامت و رهبری می‎دانند.

علمای شیعه دلایل و شواهد بسیار بر اثبات مدعای خود ذکر نموده‎اند که برخی را یادآور می‎شویم:

قرینه اول: پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ قبل از این که ولایت علی ـ علیه السلام ـ را مطرح کند، مسئله ولایت خود بر مؤمنین و این مطلب را که او بر آنان از خودشان برتر است بیان نمود، و این می‎رساند که مقصود از ولایت امامت و رهبری است.

قرینه دوم: پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ قبل از بیان ولایت علی ـ علیه السلام ـ از مرگ قریب الوقوع خود خبر داد. این نکته بیانگر آن است که مسئله ولایت علی ـ علیه السلام ـ مربوط به پس از وفات پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ است، و آن چیزی جز امامت و رهبری نخواهد بود.

قرینه سوم: پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ قبل از مطرح کردن ولایت علی ـ علیه السلام ـ از حاضران خواست تا به توحید، رسالت و معاد شهادت دهند، و این نکته نشانگر آن است که ولایت امری است که در ردیف اصول اعتقادی یاد شده قرار دارد، یعنی در حقیقت در امتداد رسالت و نبوت است.

قرینه چهارم: پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ در پایان بر این‎که خدا با ولایت علی ـ علیه السلام ـ دین را کامل و نعمت خود را بر مسلمانان تمام کرده و از دین آنان راضی گردیده است، تکبیر گفت.

بدیهی است ولایت علی ـ علیه السلام ـ آن‎گاه چنین جایگاه مهمی را دارد که به معنای امامت و رهبری باشد، یعنی چیزی که در حقیقت علی مبقیه اسلام است.

قرینه پنجم: متوقف ساختن کاروان حج در هوای بسیار گرم و شرایط طاقت‎فرسا، برای درخواست یک مطلب عادی و روشن، کاری حکیمانه و متناسب با مقام پیامبر بزرگوار اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ نیست، کاری که اگر از یک فرد عادی سر زند، نزد عاقلان مستحق ملامت و نکوهش است، ‌تا چه رسد به پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ که عقل کل بوده است. بنابراین، معنای معقول ولایت با در نظر گرفتن آن شرایط و حالات، چیزی جز امامت و رهبری نخواهد بود.

قرینه ششم: تهنیت و تبریک گفتن مؤمنان ـ و پیش از همه ابوبکر و عمر ـ خود دلیل روشن دیگری بر این است که مقصود از ولایت صرفاً نصرت و دوستی نبوده است؛ زیرا بیان این مطلب که علی ـ علیه السلام ـ دوست و یاور مسلمانان است،‌ چیزی نبود که به آن حضرت اختصاص داشته و در خور تبریک گفتن باشد، در حالی که امامت و رهبری مقامی ویژه و فوق‎العاده است، و جا دارد به کسی که توسط پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ به این مقام نایل گردد، ‌تبریک و تهنیت گفته شود.

قرینه هفتم: محدثان و مفسران نقل کرده‎اند که فردی به نام «حارث بن نعمان» پس از آن‎که از جریان غدیرخم و نصب علی ـ علیه السلام ـ به مقام ولایت آگاه شد، نزد پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ آمد و گفت: از ما خواستی تا به یگانگی خدا و رسالت تو شهادت دهیم، ‌و ما را به جهاد، حج، نماز، روزه و زکات دستور دادی و ماهمه را پذیرفتیم، ولی تو به این‎ها راضی نشدی تا این‎که این جوان را ولی ما قرار دادی، آیا این کار به رأی تو انجام گرفته یا دستور خدا چنین بوده است؟

پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: سوگند به خدای یکتا، که این کار طبق دستور خدا انجام گرفته است.

حارث بن نعمان روی برتافت و دست به آسمان بلند کرد و گفت: خدایا، اگر این کار به امر تو بوده است هم اکنون عذابی بر من فرو فرست، ناگهان سنگی بر فرق او فرود آمد و در دم هلاک شد، و در این هنگام آیه «سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ»[15] نازل شد.[16]

 

حدیث منزلت

محدثان و مورخان نقل کرده‎اند که پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ در موارد مختلف، از جمله در جریان غزوه تبوک، خطاب به علی ـ علیه السلام ـ فرمود:

«انت مِنی بمنزله هارون مِن موسی اِلا اَنهْ لا نبی بعدی».

نسبت تو به من مانند نسبت هارون به موسی ـ علیهما السلام ـ است با این تفاوت که پس از من پیامبری نخواهد بود.

سند و مفاد حدیث

این‎روایت نیز از روایات متواتر است،[17] و از نظر اعتبارِ سند قابل تردید نیست، بلکه سخن در مفاد آن است:

1. از نظر اهل سنت مقصود پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ بیان علاقمندی خاص خود به علی ـ علیه السلام ـ بوده است، و این‎که او نزدیک‎ترین و محبوب‎ترین افراد نزد اوست، همان‎گونه که هارون ـ علیه السلام ـ از نزدیک‎ترین و محبوب‎ترین افراد نزد حضرت موسی ـ علیه السلام ـ بود.

2. از نظر شیعه مقصود مقام وصایت و جانشینی است، یعنی همان‎گونه که هارون هنگام رفتن موسی به میقات، ‌جانشین او گردید، و اگر پس از موسی ـ علیه السلام ـ نیز زنده می‎ماند، رهبری قوم او را برعهده می‎‎داشت، علی ـ علیه السلام ـ نیز جانشین پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ است، ‌چنان‎که در غزوه تبوک نیز او را جانشین خود ساخت و کارهای خود را به او سپرد.

استدلال شیعه در وجه دلالت این حدیث بر جانشینی علی ـ علیه السلام ـ این است که قرآن کریم یادآور می‎شود که حضرت موسی ـ علیه السلام ـ از خداوند درخواست نمود که برادرش هارون را وزیر و پشتیبان، و در امر رهبری وی را با او شریک نماید، چنان‎که می‎فرماید:

«وَ اجْعَلْ لِی وَزِیراً مِنْ أَهْلِی هارُونَ أَخِی اشْدُدْ بِهِ أَزْرِی وَ أَشْرِکْهُ فِی أَمْرِی».[18]

و خداوند درخواست او را برآورده ساخت، چنان‎که می‎فرماید:

«قالَ قَدْ أُوتِیتَ سُؤْلَکَ یا مُوسی».[19]

و در جای دیگر درباره جانشینی هارون برای موسی ـ علیه السلام ـ می‎فرماید:

«وَ قالَ مُوسی لِأَخِیهِ هارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی».[20]

بدیهی است اگر موسی ـ علیه السلام ـ بار دیگر نیز به میقات و یا به مسافرت می‎رفت، نیازی نبود که در مورد خلافت و جانشینی هارون ـ علیه السلام ـ سخنی بگوید، ‌نصب وی به خلافت در نوبت پیشین بر جانشینی او در نوبت‎های بعد دلالت می‎کرد، چنان‎که اگر به فرض او پس از موسی ـ علیه السلام ـ زنده می‎ماند نیز جانشین وی بود، و رهبریِ بنی‎اسرائیل را بر عهده داشت.

حدیث منزلت نیز همه منزلت‎های هارون را برای علی ـ علیه السلام ـ اثبات کرده است، جز مسئله نبوت. بنابراین، دقت در این حدیث می‎رساند که پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ با این بیآن‎جانشینی خود را در مسئله رهبری مسلمانان تعیین کرده است.

 

حدیث یوم الدار

وقتی آیه شریفه «وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ».[21] بر پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ نازل شد، آن حضرت خویشاوندان خود را به منزل ابوطالب دعوت کرد. آنآن‎که حدود چهل نفر بودند، ‌در منزل ابوطالب گرد آمدند. پس از آنکه از آنان پذیرایی شد، پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ روی به آنان کرد و گفت: ای فرزندان عبدالمطلب، در بین عرب هیچ جوانی بهتر از آن چه من برای شما آورده‎ام نیاورده است، زیرا من چیزی را آورده‎ام که خیر دنیا و آخرت شما را در بردارد. خداوند مرا برانگیخته است تا شما را به سوی او فراخوانم. کدام یک از شما مرا در این‎باره کمک می‎کند تا وصی و جانشین من باشد؟

آنان سکوت اختیار نمودند، در این هنگام علی ـ علیه السلام ـ برخاست و پشتیبانی خود را اعلان نمود، پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: او وصی و جانشین من خواهد بود، پس سخن او را بشنوید و از او اطاعت کنید.

سند و مفاد حدیث

علاوه بر محدثان شیعه، بسیاری از محدثان و مورخان اهل سنت نیز این حدیث را روایت کرده‎اند. شیخ سلیم بشری[22] می‎گوید: درباره رجال این حدیث بحث و بررسی کردم، همگی از ثقات و افراد مورد اعتمادند، و از طرق مختلف روایت شده است، بدین جهت به درستی آن ایمان دارم.[23]

دلالت این حدیث بر مسئله خلافت جای تردید نیست، زیرا بر آن تصریح نموده است، چیزی که هست در این‎جا دو احتمال وجود دارد که لازم است مورد بررسی قرار گیرد.

1. خلافت مورد بحث در این حدیث، خلافت بر خویشاوندان پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ است، نه خلافت بر عموم مسلمانان؛ لیکن باید توجه داشت که هر کس خلافت علی ـ علیه السلام ـ برخویشاوندان پیامبر را پذیرفته است، خلافت او را بر عموم مسلمانان نیز پذیرفته است، و هر کس خلافت خاصه را رد کرده، ‌خلافت عامه را نیز رد کرده است. بنابراین، این احتمال، مخالف اجماع مسلمانان و مردود است. گذشته از این، ‌ملاک خلافت خاصه و عامه یک چیز بیش نیست، از این‎رو، تفکیک این دو از یکدیگر پذیرفته نیست.

2. آن چه در این حدیث آمده است،‌خلافت علی ـ علیه السلام ـ است، نه خلافت بلافصل او. و این با عقیده اهل سنت نیز سازگار است، زیرا آنان علی ـ علیه السلام ـ را چهارمین خلیفه پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‎دانند؛ لیکن باید توجه داشت که این احتمال برخلاف ظاهر چنین خطابی است؛ چرا که از نظر قواعد محاوره هرگاه فرمانروا یا رهبری، کسی را به عنوآن‎جانشین خود برگزیند مفاد آن‎جانشینی بلافصل است. و اگر مقصود غیر از آن باشد، باید قرینه‎ای متصل یا منفصل اقامه کند، چنان‎که مثلاً ابوبکر بر بلافصل بودن خلافت عمر تصریح نکرد، با این حال از نظر اهل سنت شکی در این که مقصود جانشینی بلافصل بوده است، وجود ندارد.

دو اشکال و دو پاسخ

اشکال اول: اگر این نصوص مربوط به خلافت و امامت علی ـ علیه السلام ـ می‎باشند، و به راستی پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ آن حضرت را به عنوآن‎جانشین خود تعیین کرده است، چرا خلفای سه گانه و جمعی از صحابه با آن مخالفت کردند.

به عبارت دیگر: پذیرفتن نظریه شیعه مستلزم این است که جمع کثیری از صحابه پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ با دستور او مخالفت کرده باشند، و چنین فرضیه‎ای با آن‎چه تاریخ درباره وفاداری صحابه نسبت به پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ گزارش می‎دهد، سازگار نیست.

پاسخ: در پاسخ این اشکال دو نکته را یادآور می‎شویم:

1. به گواهی تاریخ عده‎ای از صحابه، علی ـ علیه السلام ـ را خلیفه بلافصل پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ می‎دانستند، و در آغاز نیز با خلافت ابوبکر مخالفت کردند.[24] هر چند به پیروی از امام علی ـ علیه السلام ـ بعداً روش مسالمت و سکوت را برگزیدند. این گروه افرادی چون سلمان، ابوذر، عمار و مقداد ـ رضوان الله تعالی علیهم ـ بودند که از چهره‎های برجسته صحابه به شمار می‎روند، و قطعاً نمی‎توان رأی آنان را در این مسئله نادیده گرفت.

2. به گواهی تاریخ برخی از صحابه حتی در زمان خود پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ از دستورات او سرپیچی می‎کردند. یکی از روشن‎ترین موارد، آن‎جا بود که با دستور پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ مبنی بر آوردن قلم و کاغذ برای این‎که مطلب بسیار مهمی را برای آنان بنویسد، و نیز مخالفت با دستور پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ به پیوستن به سپاه «اُسامه بن زید» را می‎توان نام برد.[25] در مورد انگیزه این مخالفت‎ها وجوهی گفته شده است. وجهی که با مبانی اهل سنت نیز قابل قبول است همان است که «امام شرف‎الدین» در پاسخ «شیخ بشری» بیان کرده و مورد قبول وی نیز واقع شده است، و آن این که عده‎ای از صحابه در مواردی که مربوط به امور عبادی از قبیل نماز، ‌روزه و مسایلی از این قبیل بوده است، دستورات پیامبر را بدون چون و چرا اجرا می‎کردند؛ اما در امور مربوط به مسایل اجتماعی و سیاسی مانند جنگ و صلح،‌ و رهبری، چنین اطاعت و انقیادی را بر خود لازم نمی‎دانستند بلکه به رأی و اجتهاد خود عمل می‎کردند.

در این مورد نیز رأی و اجتهاد آنان بر این بود که چون علی ـ علیه السلام ـ در جنگها بسیاری از افراد قریش و مخالفان پیامبر را کشته است، ممکن است تعصبات جاهلی آنان را برانگیزد و از او اطاعت نکنند؛ و یا به خاطر این که پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ او را بر دیگران برتری می‎داد، حسادت او را در دل داشته و رهبری او را خوش ندارند. و توجیهاتی از این قبیل.

البته روشن است که این احتمالات ارزش علمی و عملی نداشته و از قبیل اجتهاد در مقابل نص است، ولی اگر بخواهیم مخالفت عده‎ای از صحابه را با نصوص امامت به گونه‎ای توجیه کنیم که با مبانی اهل سنت نیز سازگار باشد، این تنها راه است.

در هر حال، صحابه دارای مقام عصمت نبوده‎اند تا عمل آنان بر ما حجت شرعی باشد و به خاطر آن از نصوص قرآن و سنت که حجت شرعی می‎باشند، دست برداریم.

اشکال دوم: چرا علی ـ علیه السلام ـ برای گرفتن حق خود قیام نکرد؟ آیا او از جان خود بیمناک بوده است، در حالی‎که این احتمال با توجه به شجاعت و دلاوری‎های او در جنگهای صدر اسلام، مردود است؟!

پاسخ: امت اسلامی در آن زمان از چند جهت دچار مخاطره بود:

یکی، از جهت قدرتهای بزرگ خارجی چون روم و ایران، زیرا خطر آن‎ها تا آن‎جا بود که پیامبر در آخرین لحظات عمر مبارک خود سپاه اسامه را برای مقابله با حمله احتمالی سپاه روم گسیل داشت.

از سوی دیگر،‌خطر منافقین در داخل جامعه اسلامی یک‎پارچگی امت اسلامی را تهدید می‎کرد.

بدیهی است در چنین شرایطی اگر امام علی ـ علیه السلام ـ برای گرفتن حق خود قیام می‎کرد، آتش جنگ داخلی شعله‎ور می‎شد، و چه بسا کیان اسلام و قرآن صدمه جبران ناپذیر می‎دید.

از این‎رو، امام علی ـ علیه السلام ـ امر مهم را فدای امر اهم کرد و راه مسالمت و سکوت را برگزید، تا در فرصت مناسب، حقیقت را بر مسلمانان روشن سازد، چنان‎که خود آن حضرت بر این مطلب تصریح کرده است.[26]

 

نویسنده : علی ربانی گلپایگانی

پی نوشت:

[1] . مائده/ 55.

[2] . تفسیر کشاف، ج 1، ص 648.

[3] . توبه/ 72.

[4] . به تفسیر المیزان، ج 6، ص 20ـ16 و المراجعات، ص 161ـ160 رجوع شود.

[5] . مجمع البیان، ج 4ـ3، ص 211.

[6] . الکشاف، ج 1، ص 649.

[7] . مائده/ 67.

[8] . المیزان، ج 6، ص 52ـ45.

[9] . جهت آگاهی از روایات وارد در شأن نزول آیه به الغدیر، ج 1، ص 223ـ214 رجوع شود.

[10] . مائده/ 3.

[11] . انفال/ 53.

[12] . بقره/ 211. به المیزان، ج 6، ص 182ـ167 رجوع شود.

[13] . یکصد و چهارده هزار، یکصد و بیست هزار، یکصد و بیست و چهار هزار نیز نقل شده است، البته تعداد کسانی که آن سال با آن حضرت به زیات خانه خدا آمده بودند، بیش از ارقام یاد شده است، زیرا علاوه بر مسلمانان مدینه، مسلمانان مکه، و نیز عده‎ای از یمن همراه با علی ـ علیه السلام ـ به حج آمده بودند.

[14] .تفسیر المنار، ج 6، ص 465.

[15] . معارج/ 1.

[16] .و علامه امینی نام سی نفر از بزرگان اهل سنت که این واقعه را نقل کرده‎اند،‌ذکر نموده است، الغدیر، ج 1، ص 246ـ239.

[17] . جهت آگاهی از مصادر حدیث منزلت به کتاب المراجعات، امام شرف‎الدین عاملی، مراجعه شماره 28 و 30؛ و کتاب قادتنا تألیف آیت الله میلانی، ج 2، باب 27 رجوع شود.

[18] . طه/ 32ـ29.

[19] . طه/ 36.

[20] . اعراف/ 142.

[21] . شعراء/ 214.

[22] . وی از اساتید الازهر بوده است، و کتاب المراجعات نتیجه نوشته‎هایی است که میان او و امام شرف‎الدین عاملی مبادله شده است.

[23] . المراجعات، مراجعه 23.

[24] . شیخ صدوق(ره)، نام دوازده تن از آنان را با احتجاجاتشان بر امامت علی ـ علیه السلام ـ در کتاب خصال نقل کرده است.

[25] . جهت آگاهی از مخالفت‎هایی که از طرف برخی صحابه با پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ در زمان حیات آن حضرت شده است به کتاب الاجتهاد و النص تألیف امام شرف‎الدین عاملی رجوع شود.

[26] نهج البلاغه، نامه 62.
 

منبع اصلی: 

عقاید استدلالی - علی ربانی گلپایگانی - ج2

www.sadegh90.blog.ir