مفهوم اقتدار ملی
چکیده
در آثار استاد مطهری به طور مشخص تعریفی درباره قدرت نمی توان یافت اما از تفاوتی که میان قدرت و قوت قائلند می توان دریافت که قوه یا استعداد امری است درونی اما قدرت بیشتر مواقع و نه به طور کلی بر امر بیرونی نظیر تکنولوژی، سازمان های اجتماعی و نظامی و نظم و انتظام قابل تطبیق است.
به اعتقاد استاد اقتدار از اصول ثابت جامعه اسلامی است و جامعه مسلمانان ضعیف را نمی توان جامعه ای اسلامی نامید. بر مسلمین واجب است که اقتدار کسب کنند و برای یافتن اقتدار مقدمات اقتدار نیز بر آنان واجب می گردد. بر این مبنا در اندیشه مطهری تمام علومی که مورد نیاز جامعه اسلامی است علوم اسلامی خوانده شده است و بر مسلمانان واجب است درعلوم متخصص شوند و حال آنکه در میان متفکرین دینی افرادی که شاخص جامعه اسلامی را «اخلاق» با «احکام» می دانند، بیشترند. استاد مطهری نه تنها اخلاق را از ارکان جامعه اسلامی می دانند، که برای اقتدار نیز به همان اندازه اهمیت قائلند.
قدرت در اندیشه مرحوم مطهری محدود به قدرت های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و نظامی و به طور کلی مادی نیست. قدرت معنوی در اندیشه ایشان جایگاهی رفیع دارد. به نظر وی قدرت بیرونی بدون اراده و اقتدار درونی ارزش ندارد و قابل دوام نیست. ایشان با عارفان مسلمان هم عقیده اند و سخت به سخن اقبال لاهوری اعتقاد دارند که قبل از به دست آوردن آهن باید شخصیتی محکم مانند آهن داشت و با متصوفه در این رأی مخالفند که فقط باید
تجلی پیام (استاد مطهری)، ص: 524
اکتفا به اقتدار درونی کرد بلکه معتقدند که باید قدرتهای مادی را کسب کرد. قدرت باطنی و ظاهری لازم ملزوم یکدیگرند. اسلام اجازه نمی دهد به بهانه قدرت باطنی، از قدرت ظاهری دست برداریم و یا به قدرت ظاهری اکتفا کنیم. همان طور که نمی توان به بهانه جهاد اکبر، جهاد اصغر را ترک گفت.
کلید واژه ها: قدرت، اقتدار ملی، تنازع بقاء، قدرت روحی.
تجلی پیام (استاد مطهری)، ص: 525
فصل اول: اسلام و اقتدار
تفاوت قدرت و قوّه
می توان گفت که قدرت شکل خاصی از قوّت است و می توان گفت قدرت در مقابل عجز با قوّت که در مقابل ضعف است، فرق می کند. به هر حال صنعت، تکنیک، همچنین انتظام، تشکیلات، نظم و اتفاق، قدرت می بخشد و شاید بشود (گفت)، بدون آنکه قوه را مضاعف کند، قوه را در اختیار قرار می دهد، اما سلامت و همچنین صبر و شجاعت [هم ] قوه است.
اسلام، هم طرفدار قوه است و هم طرفدار قدرت، برای تسلط بر طبیعت و یا برای تسلط بر کارهای بزرگ در اجتماع انسانها و یا دفاع از انسانها [1]
اقتدار، اصل ثابت
قدرت یکی از عوامل و مشخصات است. اسلام که به قول ویل دورانت هیچ دینی مانند او دعوت به قدرت نکرده است، آنجا که از «قاتلو فی سبیل الله الذّین یقاتلو نکم» و از «واعدّوالهم ما استطعتم من قوّه ...» و از «فمن اعتدی علیکم فاعتدوا علیه بمثل ما اعتدی علیکم» دم می زند نمی گوید اگر به طرف راست شما سیلی وارد شد طرف چپ را پیش آورید، نشان می دهد که دین قوّت است.
سعدی اشتباه کرده که می گوید:
من آن مورم که در پایم بمال- ند نه زنبورم که از نیشم بنالند
چگونه شکر این نعمت گزارم که دارم زور و آزاری ندارم [2]
اقتدار ملی
در اسلام یک اصل اجتماعی هست به این صورت: «و اعدوالهم ما استطعتم من قوّه » [3] یعنی ای مسلمانان، تا آخرین حد امکان در برابر دشمن نیرو تهیه کنید. از طرف دیگر در سنت پیغمبر یک سلسله دستورها رسیده است که در فقه به نام «سبق و رمایه» معروف است. دستور رسیده است که خود و
تجلی پیام (استاد مطهری)، ص: 526
فرزندانتان تا حد مهارت کامل، فنون اسب سواری و تیراندازی را یاد بگیرید. اسب دوانی و تیراندازی جزء فنون نظامی آن عصر بوده است. بسیار واضح است که ریشه و اصل قانون «سبق و رمایه»، اصل «و اعدّوا لهم ما استطعتم من قوه» است؛ یعنی تیر وشمشیر و نیزه و کمان و قاطر و اسب از نظر اسلام اصالت ندارد؛ آنچه اصالت دارد نیرومند بودن است. آنچه اصالت دارد این است که مسلمانان در هر عصر و زمانی باید تا آخرین حد امکان از لحاظ قوای نظامی و دفاعی در برابر دشمن نیرومند باشند. لزوم مهارت در تیراندازی و اسب دوانی جامه ای است که به تن لزوم نیرومندی پوشانیده شده است و به عبارت دیگر شکل اجرایی آن است. لزوم نیرومندی در مقابل دشمن قانون ثابتی است که از احتیاج ثابت و دائمی سرچشمه گرفته است [4]
اتحاد، قدرت، تشکیلات و نظم
از طرفی می دانیم که هیچ کار و عملی بدون قدرت و نیرو میسر نیست و در اسلام تحصیل قدرت واجب است (واعدّوا لهم ما استطعتم من قوه). این قوّه اختصاص به تجهیزات جنگی ندارد، جنگ، مبارزه و تنازع بین حق وباطل همیشه با شکلهای مختلف هست. از طرفی قدرت بدون اتحاد و اتفاق میسر نیست (آری به اتفاق، جهان می توان گرفت) و اتحاد هم هنگامی به شکل یک قدرت و نیرو در می آید که نظمی و تشکیلاتی بوده باشد، مرکزی و فرمانی و اطاعت و اجرایی بوده باشد و مخصوصاً سرعت اجرا بدون نظم و تشکیلات میسر نیست [5]
منطق اسلام درمسئله قدرت
منطق اسلام در اینجا چیست؟ آیا اسلام قدرت را تبلیغ کرده است یا ضعف را، و یا نه قدرت و نه ضعف را به این معنا تبلیغ نکرده است؟ جواب این است که اسلام به یک معنا قدرت را تبلیغ کرده است ولی قدرتی که نه تنها قدرت نیچه ای (نیست) بلکه قدرتی است که از آن همه صفات عالی انسانیت مانند مهربانی، رحم، شفقت و احسان بر می خیزد.
تجلی پیام (استاد مطهری)، ص: 527
در اسلام بدون شک دعوت به قدرت و توانایی شده است و نصّ قرآن و احادیث ماست. دیگران هم که درموضوع اسلام مطالعه کرده اند، اسلام را در میان ادیان به این مشخصه شناخته اند که هیچ دینی به اندازه اسلام پیروان خود را به قوّت و قدرت دعوت نکرده است. ویل دورانت در جلد یازدهم کتاب تاریخ تمدن که اختصاص به تاریخ تمدن اسلام دارد، این جمله را می گوید:
«هیچ دینی به اندازه اسلام، مردم را به قدرت و قوّت دعوت نکرده است».
در این زمینه در قرآن مطلب خیلی زیاد است. یک جا خطاب به یحیی می فرماید: «یا یحیی خذ الکتاب بقوّه ». [6]
آیاتی که در اول سخنم [آمد را] ببینید با چه حماسه ای راجع به اینکه مؤمنین مردمی قوی هستند و هرگز ضعف و وهن را به خودشان راه نمی دهند سخن می گوید!
«و کاین من نبی قاتل معه ربیون کثیر فما و هنوا لما اصابهم فی سبیل الله و ما ضعفوا و ما استکانوا و الله یحبّ الصّابرین.»
«چه بسیار پیامبرانی که مردانی الهی همراه آنان جنگیدند و با باطل نبرد کردند و هرگز سستی پیدا نکردند و ضعف نشان ندادند و خداوند مقاومت کنندگان را دوست می دارد.»
در جای دیگر می فرماید:
«انّ الله یحبّ الّذین یقاتلون فی سبیله صفّاً کأنّهم بنیان مرصوص » [7]
«خداوند مردمی را که در راه او می جنگند و مانند دیواری روئین و فلزی که هیچ قدرتی نمی تواند آنها را از جا بکند و حرکت دهد، ایستادگی می کنند، دوست دارد.»
باز در این زمینه می فرماید:
«محمّد رسول الله و الّذین معه اشداء علی الکفّار رحماء بینهم » [8]
و امثال این آیات در قرآن زیاد است.
تجلی پیام (استاد مطهری)، ص: 528
شجاعت در اسلام یک حقیقت ممدوح است. عزت (یعنی مقامی منیع داشتن) و در آن حد قدرت داشتن که کسی نتواند انسان را خوار و ذلیل کند، در اسلام امری ممدوح است. ببینید قرآن راجع به مقابله با دشمن چه می گوید:
«و اعدّوا لهم ما استطعتم من قوّه و من رباط الخیل ترهبون به عدوّ الله و عدوّکم» [9]
در مقابل دشمن تا آن حد نهایی قدرتتان نیرو تهیه کنید که دشمن هرگز نتواند به شما طمع ببندد. در آیه دیگری می فرماید:
«و قاتلوا فی سبیل الله الّذین یقاتلونکم و لا تعتدوا ان الله لایحبّ المعتدین » [10]
با کسانی که با شما نبرد می کنند به نبرد بپردازید ولی تجاوز نکنید. «و لا تعتدوا» یعنی با دشمن هم که نبرد می کنید حق و عدالت را هرگز فراموش نکنید. در تفسیر این آیه گفته اند: با دشمن که نبرد می کنید تا آن وقت ادامه دهید که دشمن نبرد را ادامه می دهد. اگر دشمن گفت: «تسلیم» و اسلحه را زمین گذاشت، شما دیگر اسلحه به کار نبرید، که این اعتداء و تجاوز است. پیرمردها را نکشید، بچه ها و زنها را نکشید و معترض آنها نشوید، به کسی که از میدان جنگ بیرون رفته است، کاری نداشته باشید. فقط با کسی که با شما نبرد می کند، در کمال نیرومندی نبرد کنید. اینها یک سلسله دستورهاست که در قرآن مجید هست، که باز هم آیاتی شبیه به این آیات در قرآن وجود دارد.
قوّت و قدرت در احادیث
در اینجا چند حدیث برای شما می خوانم تا مشخص شود که اسلام چگونه جبن و ضعف و ترس را محکوم و قوّت و قدرت را ستایش کرده است. اما آن قوّت و قدرتی که اسلام ستایش می کند هرگز سر از فلسفه نیچه در نمی آورد.
پیغمبر اکرم (ص) فرمود:
«لاینبغی للمؤمن ان یکون بخیلًا و لا جباناً [11]
تجلی پیام (استاد مطهری)، ص: 529
«دو چیز برای مؤمن سزاوار نیست: یکی بخل (اینکه پول به جانش بسته باشد) و دیگری ترس (ترسو بودن)».
مؤمن ترسو نیست، شجاع و قوی است.
پیغمبر اکرم (ص) در دعای خودش می فرمود:
«اللهم انی اعوذ بک من البخل و اعوذ بک من الجبن ». [12]
«خدایا از دو چیز به تو پناه می برم: بخل و امساک و جبن و ترس.»
علی (ع) درباره مؤمن می فرماید:
«المؤمن نفسه اصلب من الصلد » [13]
«مؤمن روحش از سنگ خارا سخت تر و محکمتر است.»
امام صادق (ع) فرمود:
«انّ الله عز و جل فوض الی المؤمن اموره کلّها و لم یفوض الیه ان یکون ذلیلًا.»
«خدا اختیار مؤمن را در هر چیز به خود او داده است، الا در یک چیز و آن اینکه خوار و ذلیل و «تو سری خور» باشد».
«اما تسمع قول الله تعالی یقول: و لله العزّه و لرسوله و للمومنین؟»
بعد فرمود: «فالمومن یکون عزیزاً و لا یکون ذلیلًا» مؤمن همواره عزیز است و هیچ گاه تن به خواری نمی دهد. «انّ المؤمن اعزّ من الجبل» مؤمن از کوه بلند پایه تر و منیع تر و عزیزتر است، زیرا لااقل یک تکه از کوه را می توان با کلنگ کند ولی با هیچ کلنگی نمی شود، یک قطعه کوچک از روح مؤمن را جدا کرد و روح او را کوچک کرد: «انّ الجبل یستقل منه بالمعول، و المؤمن لا یستقل من دینه شی ء ». [14]
امام باقر (ع) می فرماید:
خداوند به مؤمن سه خصلت داده است: عزت در دنیا و آخرت، رستگاری در دنیا و آخرت، «و المهابه فی صدور الظالمین» و هیبت در سینه ستمکاران؛ یعنی مؤمن حالتی دارد که ستمکار در دل خود از او احساس هیبت می کند.
تجلی پیام (استاد مطهری)، ص: 530
چون غیرت هم از قوّت است و بی غیرتی از ضعف، احادیث زیادی در این زمینه آمده است. پیغمبر (ص) فرمود: ابراهیم پیغمبر، غیور بود و من از او غیورتر هستم.
(همچنین فرمود:)
«جدع الله انف من لایغار علی المؤمنین و المسلمین.»
«خدا بینی آن کسی را که نسبت به مؤمنین و مسلمین غیرت نمی ورزد، قطع کند.»
درباره سعد غیور فرمود: «غیور است و من از او غیورتر هستم و خدا غیور است.»
اقبال پاکستانی جمله خوبی دارد و گویا آن را در مقابله جمله موسولینی گفته است. موسولینی می گوید: «آن که آهن دارد، نان دارد» یعنی اگر می خواهی نان داشته باشی، آهن (یعنی زور و اسلحه) داشته باش؛ آن که زور دارد، نان دارد. اقبال می گوید: آن که آهن است، نان دارد. موسولینی روی اسلحه تکیه می کند: «هر که زور مادی دارد، نان دارد.» ولی اقبال روی روح و روان تکیه می کند و می گوید: «هر کسی که خودش آهن است، نان دارد.» تعبیر امیرالمؤمنین این بود: «نفس المؤمن اصلب من الصّلد»، «روح مؤمن از سنگ خارا سخت تر است.» اقبال می گوید: «روح مؤمن آهن است.» مقصود در همه اینها یک چیز است. به هر حال اسلام دعوت به قوّت و قدرت می کند. ببینید علی (ع) در نهج البلاغه چقدر دعوت به قوّت و قدرت کرده است و هرگز ضعف را شایسته جامعه اسلامی نمی داند. می فرماید: «فوالله ما غزی قوم قط فی عقر دار هم الا ذلوا. » [15] (سوگند به خدا هرگز با قومی در میان خانه شان جنگ نشده مگر آنکه ذلیل و مغلوب گشته اند). یا در جای دیگری می فرماید:
«و لا یمنع الضّیم الذّلیل و لا یدرک الحق الا بالجد.»
«هرگز آدم زبون نمی تواند با ظلم مبارزه کند و جلو ظلم را بگیرد و هرگز به حق نمی تواند رسید مگر با جدیت و کوشش ». [16]
قدرت آن است که انسان به کمک دیگران بشتابد. یک روح مقتدر آن است که به فرزندان خود می گوید: کونا للظالم خصماً و لمظلوم عوناً «3». علی (ع) خطاب به دو فرزند عزیزش امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) می فرماید: «فرزندان من! همیشه قدرت و نیروی شما به کمک مظلوم و به ستیزه با ظالم
تجلی پیام (استاد مطهری)، ص: 531
بشتابد». این کار (ناشی از) قدرت است. اتفاقاً کینه توزی ها، حسادتها، بدخواهی ها و همین چیزهایی که آقای نیچه پیشنهاد می کند، همگی ناشی از ضعف است. آدمی که دلش می خواهد دائماً از همه مردم انتقام بگیرد و بد همه مردم را می خواهد و آن کسی که سادیسم دارد و همیشه می خواهد آزارش به دیگران برسد، کارهایش از قدرت نیست- آن طور که آقای نیچه گفته- بلکه ناشی از ضعف است. انسان هرچه مقتدرتر باشد، حسد و کینه اش کمتر است.
جمله ای از امام حسین (ع) برای شما نقل می کنم: «القدره تذهب الحفیظه «1».» جمله خیلی عجیبی است و بر ملاحظات روانی بسیار دقیقی بنا شده است. می فرماید: قدرت کینه را از بین می برد؛ یعنی وقتی انسان در خودش احساس قدرت کند، نسبت به دیگران کینه ندارد. در نقطه مقابل، آدم ضعیف است که همیشه کینه دیگران را در دل دارد؛ آدم ضعیف است که همیشه نسبت به دیگران حسادت می ورزد. جمله دیگری از امیرالمؤمنین (ع) در باب غیبت نقل می کنم. از علی (ع) می پرسند: چه کسانی غیبت می کنند و همیشه دلشان می خواهد پشت سر مردم حرف بزنند و بدگویی کنند و از بدگویی دیگران لذت می برند؟ علی (ع) می فرماید: ضعیفها، عاجزها، ناتوانها: «الغیبه جهد العاجز «2»» غیبت منتهای کوشش یک آدم ناتوان است. یک انسان قوی و مقتدر وآن کسی که در روح خود احساس قدرت می کند، عار و ننگش می آید که غیبت کند و غیبت را کار دنی ها و ضعفا و کاری پست می داند. یک انسان قوی حاضر نیست پشت سر مردم غیبت کند و یا غیبت دیگران را بشنود. علی (ع) غیبت را مستند به ضعف می کند و می گوید: «انسان قوی و مقتدر و یک روح مقتدر هرگز غیبت نمی کند.»
حتی علی (ع) زنا را هم به ضعف تعلیل می کند، می فرماید: «ما زنی غیور قطّ » [17] در همه دنیا یک آدمی که یک جو غیرت داشته باشد، با زنی زنا نکرده و به ناموس مردم خیانت نکرده است؛ فقط آدم های بی غیرت زنا می کنند. آدم بی غیرت آدمی است که در خودش هم احساس ضعف می کند، یعنی آدمی که واقعاً اگر دیگران هم نسبت به ناموس او کاری کنند، آنقدرها ککش نمی گزد. فقط بی غیرتها هستند که زنا می کنند، غیورها هرگز زنا نمی کنند: «ما زنی غیور قط».
تجلی پیام (استاد مطهری)، ص: 532
ولی آقای نیچه این قدرتها را دیگر نمی شناسد. از نظر او قدرت یعنی فقط زور بازو، یعنی اسلحه، یعنی آهن داشتن و با آهن به سر دیگری زدن و کوبیدن. مرد برتر از نظر او یعنی یک حیوان گنده، یک مردی که زور بازویش خیلی زیاد است ولی این آدم از قوّت و قدرت روحی اساساً خبر ندارد و چیزی نمی داند.
پس در مکتب اسلام بدون شک، قدرت یک ارزش و یک کمال انسانی و یکی ازخطوط چهره انسان کامل است. اسلام، انسان ضعیف را نمی پسندد: «انّ الله یبغض المؤمن الضّعیف » [18]«خدا از آدم های سست و ناتوان بدش می آید.»
پس اسلام اولًاتنها ارزش انسان را قدرت نمی داند و در کنار آن به ارزشهای دیگری هم قائل است و ثانیاًتعبیر قدرت در اسلام با تعبیری که آقای نیچه و سوفسطائیان و ماکیاول و امثال اینها از قدرت می کنند، متفاوت است. اسلام قدرتهایی را در انسان سراغ دارد و آن قدرتها را تقویت و تحریک می کند که نتیجه اش غیر از چیزی است که نیچه گفته است، بلکه خیر جامعه در آن است.
نیچه می گوید: «اصلًااینکه انسان دلش می سوزد، از ضعف است.» باید به او گفت: صحبت این نیست، صحبت فیّاضیّت است صحبت جود و کرم است، صحبت خیر رساندن است. چرا مطلب را از این طرف نمی بینی؟ آقای نیچه! این حرف را به این شکل مطرح کن: آیا یک آدم قدرتمند فیضش به دیگران می رسد یا یک آدم ضعیف؟ فیض رساندن از قدرت است یا ضعف؟ فیض رساندن از قدرت است نه از ضعف. [19]
حق، گرفتنی است یا دادنی؟
فرنگی ها می گویند: «حق گرفتنی است.» این خودش مسئله ای است که آیا حق گرفتنی است یا دادنی؟ یعنی آیا حق، چیزی است که انسانها به میل خودشان آن را به ذی حق ها می دهند یا حق چیزی است که ذی حق باید بگیرد؟ بعضی مکتبها بر این اساس است که حق دادنی است؛ یعنی آن حقی را که ظالم گرفته است، باید پس بدهد؛ اگر نداد، دیگر نداده است، چون حق دادنی است نه گرفتنی. مسیحیت بر این اساس درست شده که: به ظالم می گوییم حق را به تو بدهد، تو کاری با او نداشته باش. ای کسی که
تجلی پیام (استاد مطهری)، ص: 533
حقت پایمال شده است! توصیه می کنیم، خواهش می کنیم تا حق را به تو بدهند. مبادا یک وقت خودت برای گرفتن حق قیام کنی که این برخلاف شأن انسانیت و اخلاق است. از نظر اینها حق دادنی است.
یک عده می گویند: حق فقط گرفتنی است. مگر ممکن است انسانی که حق را خورده است بیاید و به یک شکلی آن حق را بدهد؟ یعنی اینها منکر عاطفه و انسانیت و وجدان انسان هستند.
از نظر اسلام، حق هم گرفتنی است و هم دادنی؛ یعنی از دو جبهه باید برای استیفای حق مبارزه کرد. اسلام آن کسی را که حق را ربوده است، با تعلیم و تربیت خودش آماده پس دادن می کند- و کرده است- ولی به این قناعت نمی کند؛ در عین حال به آن کسی که حقش ربوده شده است می گوید: حق گرفتنی است، تو هم باید برای حق خودت قیام کنی و آن را بگیری.
جمله ای است که علی (ع) در نامه معروف خودشان به مالک اشتر، از پیغمبر (ص) نقل می کند، می فرماید:
«فانّی سمعت رسول الله (ص) یقول غیر موطن: لن تقدس امه حتی یؤخذ للضعیف حقه من القوی غیر متتعتع » [20]
هیچ امت و قومی به مقام قداست و تقدیس و- به تعبیر ما- به مقام ترقی و رقاء نمی رسد، مگر آنکه قبلًا این مرحله را گذرانده باشد که ضعیف در مقابل قوی بایستد و حق خود را مطالبه کند، بدون آنکه زبانش به لکنتی بیفتد. یعنی اسلام آن ضعیفی را که حق خود را نمی تواند مطالبه کند، به رسمیت نمی شناسد. جامعه ای که در آن ضعفا آنقدر ضعیف النفس باشند که نتوانند حقوق خود را مطالبه کنند، یک جامعه اسلامی نیست. مردهای برتر خودمان در گذشته چگونه بوده اند؟ اصلًا خود پیغمبر (ص) چگونه انسانی است؟ یکی از مشخصات پیغمبر (ص) قوّت روحی و قدرت بدنی، هر دو است. قوّت روحی پیغمبر را تاریخ زندگی ایشان نشان می دهد.
قوت روحی و جسمی پیامبر (ص)
نویسنده کتاب محمّد، «پیامبری که از نو باید شناخت » [21] دو چیز را خوب پرورش داده است. یکی از آن دو چیزی که خوب مجسم کرده، این است که پیغمبر (ص) در شرایطی قرار می گرفت که از نظر
تجلی پیام (استاد مطهری)، ص: 534
سیاسی و اجتماعی امیدش از همه جا قطع بود، تمام شرایط علیه او بود و بین او و پیروزی به اندازه یک مو هم پیوند نبود ولی پیغمبر هیچ وقت اراده خودش را نمی باخت؛ اراده پیغمبر در همه احوال مانند کوهی بود که یک ذره تزلزل در آن پیدا نمی شد. واقعاً قدرت روحی پیغمبر در این مدت بیست و سه سال عجیب است! وقتی انسان مطالعه می کند، حیرت انگیز است و شاعر- که ظاهراً حسان بن ثابت است- در زمان خود پیغمبر درست گفته است:
له همم لا منتهی لکبارها و همته الصغری اجل من الدهر
به علاوه پیغمبر از نظر قدرت و قوّت ظاهری هم مردی قوی بود. اندام پیغمبر، اندام یک دلیر و یک دلاور بود. مردی قوی و شجاع بود و مجموع اندامش اندام یک مرد شجاع بود: «کان بادناً متماسکاً » [22]پیغمبر نه چاق بود و نه لاغر، متوسط بود؛ بدنش گوشت داشت اما گوشت متماسک. بدن متماسک یعنی مثل بدن آدمهای ورزشکار، از این جهت که گوشت بدنشان سفت و محکم به یکدیگر چسبیده است. آدمهایی که چاق هستند و پی در بدنشان جمع شده، گوشت بدنشان شل است، ولی پیغمبر این جور نبود.
اصلًا شجاعت پیغمبر در حدی بود که علی (ع) می فرماید: گاهی که شرایط بر ما سخت می شد به پیغمبر پناه می بردیم:
«و کنا اذا احمر البأس اتقینا برسول الله (ص) ». [23]
حدود هشت سال پیش (یعنی سال 1345) که برای اولین بار به مکه مشرف شدم، خوابی در مکه دیدم که خیلی عجیب بود! در آنجا پیغمبر اکرم (ص) را از پشت سر مشاهده کردم، اندام عجیبی دیدم و در عالم خواب به یاد جمله امیرالمؤمنین افتادم، گفتم بی جهت نیست که علی (ع) می فرماید: «و کنا اذا احمرّ الباس اتّقینا برسول الله (ص)».
پیغمبر اکرم اینچنین بود: قوی بود، شجاع بود، قوّت را ستایش می کرد و شجاعت را نیز ستایش می کرد.
پس در اسلام قوّت و قدرت ستایش شده؛ یعنی اسلام آن را به عنوان یک ارزش برای انسان می شناسد. [24]
تجلی پیام (استاد مطهری)، ص: 535
فصل دوم: مکتب قدرت و ضعف
مکتب قدرت
مکتب دیگری در باب انسان کامل وجود دارد که نه بر عقل تکیه دارد و نه بر عشق، فقط بر قدرت تکیه دارد. انسان کامل یعنی انسان مقتدر و کمال یعنی قدرت (به هر معنی که قدرت را در نظر بگیرید) یعنی اقتدار، زور.
در یونان قدیم گروهی بودند که آنها را «سوفسطائیان» می گویند. اینها در کمال صراحت این مطلب را بیان کرده اند که اصلًا حق یعنی زور؛ هر جا که زور و قدرت هست، حق هم هست؛ حق همان قدرت است و ضعف مساوی است با بی حقی و ناحقی. برای آنها اساساً عدالت و ظلم معنی و مفهوم ندارد و لهذا می گویند: حق زور؛ یعنی حق ناشی از زور، به این معنا که هر حقی ناشی از زور است. اینها معتقدند که انسان تمام تلاشش باید برای کسب زور و قوّت و قدرت باشد و بس و انسان هیچ قید و حدی هم نباید برای قدرت خود قائل شود.
این مکتب را در یکی دو قرن اخیر نیچه فیلسوف معروف آلمانی احیا و دنبال کرد و در کمال صراحت این مکتب را بیان کرد. از نظر اینها، اینکه می گویند: راستی خوب است، درستی خوب است، امانتداری خوب است، احسان خوب است، نیکی خوب است، همه حرفهای مفت و چرند است. اینکه «هر که ضعیف بود، زیر بازویش را بگیر» یعنی چه؟ یک لگد هم به او بزن. او گناهی از این بالاتر ندارد که ضعیف است. حال که ضعیف است، تو هم سنگی روی سرش بینداز. نیچه- که خودش یک آدم ضد خدا و ضد دین است- معتقد است که دین را ضعفا اختراع کرده اند، درست برعکس نظریه کارل مارکس که می گوید: دین را اقویا اختراع کرده اند. برای اینکه ضعفا را اسیر خودشان نگه دارند. نیچه می گوید: دین را ضعفا اختراع کرده اند، برای اینکه قدرت اقویا را محدود کنند، و خیانتی که- به عقیده او- دین به بشر کرده است، این است که مفاهیمی همچون بخشش، جود، رحم، مروّت، انسانیت، خوبی، عدالت و امثال اینها را بین مردم پخش کرده و بعد اقویا گول خورده اند و به خاطر عدالت و جود و مروّت و انسانیت مجبور شده اند، کمی از قدرت خود بکاهند.
تجلی پیام (استاد مطهری)، ص: 536
نیچه می گوید: ادیان گفته اند «مجاهده با نفس» چرا مجاهده با نفس؟ بگوید پروریدن نفس، نفس پروری. ادیان گفته اند «مساوات» می گوید: مساوات چرند است، مساوات یعنی چه؟ همیشه باید یک عده زبردست (به معنای مقتدر و صاحب قدرت) باشند و یک عده زیردست. زیردست ها جانشان در بیاید و برای زبردست ها کار کنند، تا آنها رشد کنند و گنده شوند و مرد برتر از میان آنها پیدا شود. ادیان گفته اند «تساوی حقوق زن و مرد»، می گوید: این هم حرف مزخرفی است؛ مرد جنس برتر و قویتر است و زن برای خدمت به مرد خلق شده و هیچ هدف دیگری در کار نیست؛ تساوی حقوق زن و مرد هم غلط است.
این مکتب اساساًانسان برتر و والا و انسان کامل را مساوی با انسان مقتدر و انسان زورمند می داند و کمال را مساوی با قوّت و قدرت.
اقسام قدرت
راجع به اینکه اسلام در حال حاضر می تواند یک نیروی محرک در کشورهای اسلامی باشد، باید دید اسلام چه چیزهایی عرضه می دارد. اسلام عدالت و جهاد و مبارزه با تبعیض به علاوه ایمان به خدا را عرضه می دارد، یعنی اسلام تنها جنبه های معنوی نیست، جنبه های به اصطلاح مادی نیز دارد. از این نظر است که امثال خروشچف اعتراف می کنند که اسلام می تواند نیروی محرک به شمار رود. حقیقت این است که اطلاع لنین از دین فقط این مقدار بوده است که دین به امید آخرت، مردم را نسبت به زندگانی خودشان لاقید می کند و آنها را به زهد و قناعت و تسلیم در مقابل ستمگر وا می دارد و الّا دین از آن جنبه که ایمان به جهان دیگر دارد و دنیای دیگر را برای انسان نمایان می سازد، علت ندارد که قوه مخدره به شمار رود. امثال «بن بلا» نشان دادند که در اسلام عنصرهای تحریکی و عنصرهایی که صفوف طبقات زحمتکش را در قبال طبقات به اصطلاح انگل متشکل و متحد کند، استثمار شده را در مقابل استثمارگر به ستیز و مبارزه وادارد، به مظلوم در مقابل ظالم روحیه و مقاومت بدهد، به پیکارگر اجتماعی نوید و اطمینان موفقیت بلکه تأیید غیبی بدهد، به پیکارگر اجتماعی نوید و اطمینان موفقیت بلکه تأیید غیبی بدهد، دفاع از حقوق و احقاق حقوق و گرفتن آن از دست غاصب را وظیفه بشمارد، ثابت کردند که اسلام چنین عناصری دارد و عناصر مخالف ندارد. آنچه عناصر مخالف در این زمینه بوده است در اثر سوء تعبیر و از زبان مزدوران
تجلی پیام (استاد مطهری)، ص: 537
سلاطین (وعاظ السلاطین) ساخته شده است، قطعاً آنها هم با این ادلّه قانع شده اند والا صرف ایمان به مبادی غیبی و ماوراء الطبیعه از جنبه علمی و اعتقادی دلیل ندارد که پایبند اجتماع به شمار رود. آنها ثابت کردند که اسلام به جهان آخرت ایمان دارد، اما زندگی دنیایی و سیادت و آقایی و آزادی و استقلال در آن را شرط لازم برای فوز به سعادت اخروی می شمارد . [25]
قدرت روحی
در کتب حدیث آمده است که رسول اکرم (ص) هنگامی که در مدینه از مکانی عبور می کردند، جمعی از جوانان مسلمان را دیدند، در حالی که سنگی را به علامت وزنه برداری و آزمایش زور بر می داشتند و با این قلوه سنگ بزرگ زورآزمایی می کردند (مثل اینهایی که امروز وزنه بر می دارند) یکی، یک مقدار از زمین بلند می کرد و دیگری اندکی بیشتر و ... هرکس تلاش می کرد که سنگ را بالاتر ببرد. پیغمبر اکرم (ص) آنجا ایستادند و فرمودند: آیا دلتان می خواهد که من داور این مسابقه باشم؟ همه خوشحال شدند و گفتند: چه از این بهتر، یا رسول الله؟ شما داور مسابقه باشید و حکم کنید که کدام یک از ما قویتر و زورمندتریم. فرمود: بسیار خوب، من داور می شوم. احتیاج ندارد که سنگ را بردارید؟ هنوز سنگ را برنداشته اید، من معیاری به دست شما می دهم که کدام یک از شما قویتر هستید. پرسیدند: کدام یک قویتر هستیم؟ فرمود: آن کسی که نفسش او را به سوی معصیتی ترغیب کند و در او میل یک معصیت باشد و در مقابل این میل ایستادگی کند؛ اینکه انسان از چیزی خوشش بیاید و گناه و معصیت باشد، ولی در مقابل نفس خود ایستادگی کند.
پیغمبر (ص) در اینجا قدرت اراده را در مقابل میل نفسانی مطرح کردند. زور فقط این نیست که انسان سنگی را از زمین بردارد و قدرت فقط این نیست که وزنه بسیار سنگینی را به دوش کشد. این یک نوع قدرت است که قدرت عضلانی است، قدرتی است که در عضلات حیوانها هم وجود دارد و وجه مشترک انسان و حیوان است. نه اینکه بخواهم بگویم که این نوع قدرت کمال نیست، زور هم برای انسان یک کمال است. ولی بالاتر از قدرت عضلانی- که در باز و و عضلات انسان هست- قدرت اراده است. قدرت اراده این است که انسان بتواند در مقابل مشتهیات نفسانی خود ایستادگی و مقاومت کند.
تجلی پیام (استاد مطهری)، ص: 538
روی همین منطق است که در اخلاق اسلامی و از جمله در ادبیات عرفانی ما همیشه این مسئله به عنوان یک قدرت نامیده شده است. باز پیغمبر (ص) فرمود:
«اشجع النّاس من غلب هواه » [26]
«از همه مردم شجاعتر و دلاورتر و دلیرتر آن کسی است که بر هوای نفس خود پیروز شود.»
اینجا نیز مسئله شجاعت و قدرت و غلبه مطرح است. سعدی می گوید:
گرت از دست برآید دهنی شیرین کن مردی آن نیست که مشتی بزنی بر دهنی
مردانگی (یعنی قوّت و قدرت) این نیست که انسان مشت گره کرده را به دهان دیگری بزند؛ قدرت این است که انسان علی رغم میل نفسانی خود، بجای کام خودش کام دیگری را شیرین کند. مولوی می گوید:
وقت خشم و وقت شهوت مرد کو؟ طالب مردی چنینم کو به کو
مولوی مردانگی را در اینجا می سنجد و می گوید: وقت خشم و شهوت مرد کو؟ مرد آن کسی است که وقتی خشمش برانگیخته می شود و تبدیل به کانونی از آتش می گردد، دارای یک اراده قوی باشد و در مقابل این آتش که اسمش خشم است ایستادگی کند، و همچنین در وقتی که شهوت به هیجان می آید و می خواهد انسان را بی اختیار کند، در مقابل شهوت خود قیام کند. اینها را «قوّت» و «قدرت» می گویند. تمام آن محاسن اخلاقی که اخلاقیون گفته اند و آقای نیچه به عنوان اینکه ضعف است نفی و رد می کند اگر درست بسنجیم همه آنها قدرت است. بله، من قبول دارم که گاهی در بعضی از موارد یک چیزهایی که در واقع قدرت نیست و ضعف است، با قدرت اشتباه می شود و لهذا همیشه علمای اخلاق می گویند که عاطفه باید توأم با عقل و ایمان باشد، یعنی صرف اینکه عواطف انسان در یک جا برانگیخته شد کافی نیست؛ باید با مقیاس عقل سنجید که آیا این عاطفه، بجا و منطقی است یا منطقی نیست.
عاطفه های بجا و نابجا
شعری از سعدی و همچنین آیه ای از قرآن را برای شما می خوانم. شعر سعدی این است:
تجلی پیام (استاد مطهری)، ص: 539
ترحم بر پلنگ تیزدندان ستمکاری بود بر گوسفندان
ترحم به پلنگ درنده یا یک گرگ، ستم به گوسفند است؛ یعنی وقتی می خواهند گرگی را که صدها گوسفندرا دیده است بگیرند و بکشند، اگر کسی حس ترحمش برانگیخته شود، باید بداند که این
ترحم مساوی قساوت نسبت به گوسفندان است. این البته مثل است. مقصودش این است که ترحم نسبت به انسان ظالم ستمگر، قساوت نسبت به انسانهای زیر دست محروم است، و آدمهای ضعیف نسبت به ستمگران ترحم می ورزند.
آیه قرآن درباره زانی و زانیه است، درباره مرد و زنی که زنا می کنند. قرآن می گوید اینها را مجازات کنید: «ولیشهد عذابها طائفه من المؤمنین» و حتماً گروهی از مؤمنین حاضر باشند و در مراسم اعدام آنان شرکت کنند. اینجا جایی است که نفوس ضعیف که مصالح عالیه اجتماع را در نظر نمی گیرند، [درباره ] عواطفشان می گوید: «و لا تأخذکم بهما رأفه فی دین الله».
پس این نوع رأفتها، دل سوختن ها و ترحمها، ترحمهایی غیر منطقی است؛ یعنی قساوتهایی است به صورت ترحم و به عبارت دیگر این نوع ترحم، ترحم در یک مورد و قساوت در موارد دیگر است. این نوع ترحمها را نباید (مانند ایستادگی در برابر شهوات و امیال نفسانی، نوعی قدرت) به حساب آورد.
بنابراین، مکتب قدرت- که دائماً دم از قدرت می زند و می گوید مرد برتر و انسان کامل باید از قدرت کامل بهره مند باشد و نقاط ضعف وجود خود را مسدود کرده باشد- گذشته از اینکه سایر ارزشهای انسان را نشناخته است، خود قدرت را هم نشناخته و معنی قدرت را نفهمیده و حقیقت قدرت را نداشته است [27]
مقالات مرتبط:
[1] - یادداشت ها، ج 1، ص 323
[2] - یادداشت ها، ج 1، ص 322
[3] - انفال/ 16.
[4] - مجموعه آثار استاد مطهری، ج 19، ص 119.
[5] - یادداشت ها، ج 1، ص 138
[6] - مریم/ 12
[7] - صف/ 4
[8] - فتح/ 29
[9] - انفال/ 60
[10] - بقره/ 19
[11] - بحار، ج 75/ ص 301( با اندک اختلاف)
[12] - جامع الصغیر، ج 1/ ص 58
[13] - نهج البلاغه، حکمت 333
[14] - کافی، ج 5/ ص 63
[15] - نهج البلاغه- نامه 47
[16] - خطبه 27
[17] - نهج البلاغه، نامه 47
[18] - کافی، ج 5، ص 59
[19] - مجموعه آثار استاد مطهری، ج 23، ص 267
[20] - نهج البلاغه، نامه 53
[21] - نویسنده این کتاب کونستان ویرژیل گیورگیو، اهل رومانی است.
[22] - مکارم اخلاق، ص 12
[23] - نهج البلاغه، قسمت کلمات غریب، رقم 9
[24] - مجموعه آثار استاد مطهری، ج 23، ص 265- 267
[25] - یادداشت ها، ج 10، ص 507، 508
[26] - بحار، ج 70/ ص 76
[27] - مجموعه آثار استاد مطهری، ج 23، ص 272- 276
Sadegh90.blog.ir
